بنا بر گزارش عهدواره هنر و رسانه جنگل؛ میرزا کوچک‌خان جنگلی پیش از جنبش جنگل و در دوران مشروطه، مبارزات زیادی علیه استعمارگران در کارنامه سیاسی خود داشت. در این روایت با جهت‌‌گیری‌های سیاسی او بیشتر آشنا می‌شویم.

رد پای کوچک خان از جنبش مشروطه تا آغاز جنبش جنگل

 ناصر عظیمی دو بخشری در کتاب «جنبشی که به انقلاب تبدیل شد» می‌نویسد:‌ «اطلاعات زیادی از فعالیت‌های کوچک خان در جنبش مشروطه و پیش از جنبش جنگل در دست نیست. اگر هم اطلاعاتی هست، بسیار پراکنده است. با تلفیق برخی اطلاعات پراکنده می‌خواهیم تصویری منسجم‌تر از فعالیت او در دوران مشروطه و پس از آن به دست دهیم. به ویژه می‌خواهیم ببینیم چه تحولی در این دوره در اندیشه‌هایش روی داده است. بی‌شک کسی که قهرمان اصلی تاریخ گیلان در دوره اشغال این ولایت به دست روسیه تزاری در جنگ اول جهانی است و سپس رهبری جنبش و انقلاب جنگل را بر عهده گرفت، نمی‌توانست ده سال پیش‌تر، یعنی در جنبش مشروطه که در گیلان توفنده ظاهر شد و سقوط استبداد صغیر را رقم زد، فعالیتی نداشته باشد.»

کوچک خان در مشروطه گیلان

کوچک خان پیش از وقوع استبداد صغیر که در دوم تیر ماه ۱۲۸۷ خورشیدی اتفاق افتاد، یعنی در دوره بین صدور فرمان مشروطه تا به توپ بستن مجلس توسط لیاخوف و محمدعلی شاه، در شهر رشت در کسوت مشروطه‌خواهی فعال بود. او که آن زمان حدود ۲۵ سال داشت، جزو طلبه‌های مشروطه‌خواه رشت بود و از جمله کسانی بود که راه خود را در میان روحانیون آن زمان که به دو دسته مشروعه‌خواه و مشروطه‌خواه تقسیم شده بودند، انتخاب کرده و از مشروطه‌خواهان پرشور این دوران به حساب می آمد و تا پایان نیز بدون اعوجاجی در مواضع خود به مشروطه‌خواهی رادیکال و فادار ماند. به گفته محمدعلی گیلک که از دوستان نزدیک او بود، از زمانی که انجمن‌های مشروطه‌خواه رشت از تابستان ۱۲۸۶ خورشیدی شروع به فعالیت علنی کردند. کوچک خان از بنیانگذاران یک انجمن به نام «انجمن روحانیون ایران گیلان» بود. گیلک، کارت عضویت کوچک خان را ارائه کرده که تاریخ «۲۸ جمادی الثانی ۱۳۲۵ ق» در آن حک شده است. این تاریخ یعنی؛ ۱۶ مرداد ۱۲۸۶ خورشیدی، زمانی است که دقیقاً یک سال از صدور فرمان مشروطه توسط مظفرالدین شاه گذشته بود و رشت از  این زمان، یعنی از تابستان ۱۲۸۶ خورشیدی بود که به ویژه با انتشار اولین روزنامه‌های محلی، سخت به تحرک و جنبش درآمد. کوچک خان که سن او در کارت عضویتی که برای او صادر شده ۲۵ سال ثبت شده بود، با شور و شوق جوانی نه فقط در تأسیس این انجمن از بانیان اصلی بود بلکه خود نیز با نمره «۲» به عضویت این انجمن در آمد. در کارت عضویت او در مقابل «شنون»، ^[۱] نوشته شد: « از اعضای محترم انجمن مقدس روحانیان گیلان است و در مقابل «عنوان» نوشته شد: «جناب مستطاب آقای میرزا کوچک ابن مرحوم آقا میرزابزرگ» (گیلک ۱۳۷۱ :۹) تصویر کارت عضویت کوچک خان در این انجمن به نقل از گیلک در تصویر ۲ .۱  دیده می‌شود.

تصویر ۱.۲ کارت عضویت کوچک  در انجمن مشروطه‌‌خواه روحانیون گیلان

در این زمان روحانیان فعال سیاسی در رشت و انزلی به دو گروه تقسیم می‌شدند. یک گروه پیرو حاج ملا محمد خُمامی از پیروان شیخ فضل الله نوری و مشروعه‌خواه بودند و گروه دیگر که بیشتر طلبه و جوان بودند پیرو مشروطه‌خواهان محسوب می شدند و کوچک خان نیز در همین گروه فعال و از بانیان آن بود.

محمدعلی گیلک می‌نویسد که کوچک خان در این زمان طلاب رشت را جمع کرده و با عمامه به تمرین نظامی می‌پرداخت: « تدریجاً اعضای مجمع روحانیان را با داشتن عمامه به مشق نظامی و پوشیدن لباس متحدالشکل جنگی ترغیب و در عین حال به تدارک اسلحه پرداخته و همه مسلح گردیدند» (گیلک ۹:۱۳۷۱). در تصویر۲.۲ اولین تصویری که از کوچک خان در دست است، او را در کسوت طلبگی نشان می‌دهد.

تصویر ۲.۲ اولین تصویری که از کوچک خان  در دست است و او را در دوران طلبگی نشان می‌دهد. به نظر می‌رسد که این عکس در اوایل دوران مشروطه برداشته شده باشد که او ۲۵ سال داشت.

بدون آنکه از جزئیات باخبر باشیم، می‌دانیم که او در این زمان به عنوان یک مجاهد مشروطه‌خواه و پرشور و البته تا حدودی ناشناخته در رشت فعال بود. از جمله به گفته محمدعلی گیلک، او   [میرزا کوچک خان] به همراه مجاهدین مشروطه گیلانی قبل از کودتای محمد علی شاه و به توپ بستن مجلس به طرف تهران حرکت کردند تا به یاری مشروطه‌خواهان بشتابند که این زمان سخت تحت فشار قرار گرفته بودند: « از رشت حرکت کرده و به رستم آباد در نُه فرسخی (رشت) آمدند و در آنجا مطلع شدند که محمدعلی شاه مجلس را به توپ بسته و بسیاری از آزادی‌خواهان را شهید و متواری گردانیده است» (گیلک ۱۰:۱۳۷۱).

بدین‌ترتیب کوچک خان و مجاهدین مشروطه گیلانی همانند تمام مشروطه خواهان ایران با شرایط جدیدی روبه‌رو شده بودند و آن اینکه استبداد مطلقه و تاریخی ایران با از بین بردن مجلس یعنی نماد اصلی مشروطه‌خواهی و تجدد، دوباره بازگشته بود و تمام  دستاوردهای مشروطه‌خواهان را در کودتای دوم تیرماهِ 1287 خورشیدی نابود کرده بود.^[۲]

[۱] ‏ ناصر عظیمی دو بخشری‏. جنبشی که به انقلاب تبدیل شد از مبارزه علیه اشغالگران تا تاسیس جمهوری در گیلان. رشت: انتشارات سپیدرود به سفارش حوزه هنری گیلان، ۱۳۹۹، پانویس_ جمع شأن.

[۲] ‏همان، ۳۵ـ۳۲.

انتهای پیام