بنا بر گزارش عهدواره هنر و رسانه جنگل؛ تشکیل کمیته دفاع ملی یکی از راهکارهای روحانیت و تجار برای مبارزه با اشغالگری روس‌ها در جنگ جهانی اول بود. در این روایت از ایران آن سال‌ها بیشتر می‌خوانیم.
ناصر عظیمی دو بخشری در کتاب «جنبشی که به انقلاب تبدیل شد» می‌نویسد: «در آن‌زمان [جنگ جهانی اول] در ایران هنوز مجلس دوم شورای ملی تعطیل بود. در واقع مجلس دوم شورای ملی از همان زمانی که دولت ایران در جریان اولتیماتوم روسیه در اواخر پاییز ۱۲۹۰ خورشیدی و به‌درخواست این کشور تعطیل شد، هنوز باز نشده بود. اما مجلس جدید؛ یعنی مجلس سوم در آذرماه ۱۲۹۳؛ یعنی حدود پنج ماه پس از شروع جنگ اول جهانی تشکیل شد. از گیلان شش نماینده طبق قانونی که از زمان مشروطه وجود داشت به مجلس سوم راه یافتند.
اوسینکو کارمند و سپس کنسول روسیه تزاری در رشت، در یادداشت روز ششم آذر ۱۲۹۳ خود نوشت که در گیلان شش نماینده برای مجلس سوم انتخاب شدند. «انتخابات [در گیلان] انجام شد. از رشت ادیب‌السلطنه سمیعی و سردار معتمد که اولی از دموکرات‌ها و دومی از اعتدالی‌هاست از انزلی امین‌الملک از لاهیجان آیت‌الله زاده رشتی از فومن ناصر‌الاسلام و از تالش سردار منصور برگزیده شدند» (اوسینکو، ۱۳۹۵: ۱۶۷).
دسته‌بندی‌های سیاسی در مجلس سوم همچنان همانند مجلس دوم بین جناح حزب دموکرات ایران و حزب اعتدالیون وجود داشت. حساسیت دو کشور روسیه و انگلیس به نمایندگان دموکرات مجلس یعنی وارثان اجتماعیون عامیون زیاد بود[۱]. دو ماه بعد از تشکیل مجلس سوم ایران و همچنین گیلان در چهارم بهمن ۱۲۹۳ خورشیدی مورد هجوم نیروهای جدید روسیه تزاری قرار گرفت و اشغال شد. انگلیس نیز پیشتر از جنوب وارد ایران شده بود. بنابراین مجلس تازه تشکیل شده سوم از همان آغاز با مسئله اشغال ایران توسط متفقین روبه رو شد. از این رو در ارتباط با حضور نیروهای متفقین در ایران کشاکشی در مجلس در گرفت که بازتابی از بحران ورود نیروهای متفقین به ایران به ویژه ورود قوای روسی به نیمه شمالی و غربی بود؛ در نتیجه در طول پاییز و زمستان ۱۲۹۳ خورشیدی چندبار دولت تغییر کرد. سرانجام مستوفی‌الممالک در مرداد ۱۲۹۴ رئیس الوزرای ایران شد که به نظر می‌رسید گرایشی به دموکرات‌ها؛ یعنی جناح چپ مجلس و در نتیجه به آلمان داشت. روس‌ها نیز از مردادماه سال ۱۲۹۴ یعنی زمانی که کوچک خان به جنگل زد، بر شمار نیروهایشان در گیلان و قزوین افزودند. در مجلس سوم اگرچه دموکرات‌های ضد متفقین اکثریت نداشتند اما در مجلس فراکسیونی مهم و فعال محسوب می‌شدند. به‌دلیل احساس خطری که روسیه و متفقین از فعالیت آلمان‌ها در تهران داشتند، حرکت نیروهای روسی به طرف پایتخت در نیمه آبان ۱۲۹۴ آغاز شد. به نظر می‌رسید که حرکت به سوی تهران با هدف سرکوب دموکرات‌های مجلس سوم بود از ۱۳۶ عضو مجلس (سوم)، ۳۰ نفر عضو از حزب دموکرات ایران بودند بریتانیایی‌ها و روس‌ها نسبت به فعالیت دموکرات‌ها به طرفداری از آلمان بدگمان بودند و تصمیم گرفتند بر تعداد نیروهای اشغال خود بیفزایند. وضعیت چنان بحرانی شد که سربازان روس که در قزوین مستقر بودند، به طرف پایتخت تهران به حرکت در آمدند و تهدید کردند که پایتخت را اشغال خواهند کرد. سی نماینده دموکرات به همراه چند روزنامه‌نگار و عده‌ای از سیاستمداران بانفوذ [جناح] اعتدالی راهپیمایی طولانی خود را آغاز کردند نخست در «قم» توقف کردند و در آنجا «کمیته دفاع ملی» را تشکیل دادند سپس به «کاشان» عقب نشستند و سرانجام در «کرمانشاه» مستقر شدند و در آنجا دولت موقت ایران را به‌وجود آوردند. دولت موقت به عنوان تنها دولت قانونی ایران مورد شناسایی رسمی دولت‌های محور قرار گرفتند» (اتابکی، ۱۳۸۷: ۱۶) . زمینه‌های فعالیت آلمانی‌ها را در ایران هم فراهم کرده بود. از این رو تشکیل دولت موقت با حمایت آلمان‌ها و تا حدودی عثمانی‌ها مورد تأیید اکثر منورالفکران و ملی‌گرایان آن روز ایران بود.» [۲]
[۱] ناصر عظیمی دو بخشری. جنبشی که به انقلاب تبدیل شد از مبارزه علیه اشغالگران تا تاسیس جمهوری در گیلان. رشت: انتشارات سپیدرود به سفارش حوزه هنری گیلان، ۱۳۹۹، پانویس به گفته منصوره اتحادیه، دموکرات‌های مجلس می‌خواستند که ایران به متفقین اعلان جنگ دهد و در نتیجه به بی‌طرفی اعلام‌شده از سوی دولت احترام نمی‌گذاشتند. او می‌گوید که فعالیت آلمان ها در ایران عنصر تازه ای را وارد صحنه سیاسی ایران کرد که قواعد کهنه بازی را به هم زد و این برای دموکرات ها و ملی گرایان که مدتها از دست قدرت‌های امپریالیستی روسیه و انگلیس احساس تحقیر شدگی می‌کردند، می‌توانست خوشایند باشد (اتحادیه، ۲۳:۱۳۸۷ـ۲۴).
[۲] همان، ۳۱ـ۲۹.
انتهای پیام/
